nóż

1. pot. Być, iść z kimś na noże «być z kimś w ostrym konflikcie, we wrogich stosunkach, zawzięcie, bezwzględnie z kimś walczyć»: Pogódźmy się, mała. Nie musimy przecież być ze sobą na noże. E. Nowacka, Może.

2. Iść, pójść itp. pod nóż

a) «o zwierzęciu: iść, pójść na ubój»: Przysmakiem Dassenetów jest mięso. Idą więc pod nóż młode byczki i stare krowy, które nie dają już mleka. SE 30/04/1998.

b) żart. «o człowieku: iść, pójść na operację»: Odezwała się ślepa kiszka. Pokonując piętnaście kilometrów na wymoszczonej pierzynami furmance, niemal w ostatniej chwili trafiłam pod nóż chirurga w piotrkowskim szpitalu. W. M. Korczyńska, Wróć.

3. pot. Ktoś z nożem w zębach «o kimś wojowniczym, agresywnym, niebezpiecznym»: Inny znów typowy andrus, z nożem w zębach, cwaniak z przedmieścia, wydawał się przez chwilę upragnionym parobkiem (...). W. Gombrowicz, Ferdydurke.

4. Mieć nóż na gardle «być w ciężkiej sytuacji, zmuszającej do podjęcia szybkiej, zwykle niekorzystnej dla siebie decyzji»: Kończył się już jednak czas na napisanie doktoratu – groziła rotacja: – Miałem nóż na gardle, spieszyłem się... Polityka 22/1995.

5. pot. Nóż się (komuś) w kieszeni otwiera «(w kimś) budzi się agresja»: (...) bułgarskie władze drastycznie zaostrzyły kary za zabór cudzego mienia (...). Liczba kradzieży samochodów spadła o połowę! – A u nas? Wszystko po staremu, tylko okradzionym „nóż się w kieszeni otwiera”... Det 4/1999.

6. Postawić, stawiać sprawę, kwestię itp. na ostrzu noża «kategorycznie zażądać, żądać rozstrzygnięcia jakiejś sprawy, kwestii itp., podjęcia ostatecznej decyzji»: O swoje prywatne szczęście gotów był walczyć z całym parlamentem, a nawet abdykować. Postawił sprawę na ostrzu noża i w końcu wygrał. Poślubił kobietę, którą kochał (...). Viva 4/2000.

7. Przyłożyć komuś nóż do gardła «postawić kogoś w położeniu bez wyjścia, wymusić coś na kimś»: (...) muszę mu zapłacić, przyłożył mi nóż do gardła (...). Roz tel 1997.

8. pot. Umrzeć pod nożem «umrzeć na stole operacyjnym, podczas operacji»: Lecz medyk bardzo się śpieszył. – Umarła pod nożem – rzucił w przelocie. M. Choromański, Zazdrość.

9. Wbić komuś nóż w serce; zatopić komuś nóż w sercu «dotknąć kogoś boleśnie, sprawić komuś wielką przykrość»: On, akowiec, powstaniec warszawski, biograf Kasprowicza, wcześniej okropnie bolał nad moim narodowym nihilizmem. Pewnie wbijałem mu nóż w serce, kiedy słyszał moje słowa: „Kasprowicz, o czym my mówimy”. A. Michnik, J. Tischner, J. Żakowski, Między.

10. Wbić, wsadzić (komuś) nóż w plecy «zdradzić kogoś, napaść na kogoś znienacka, zaatakować kogoś podstępnie»: (...) wolę jawnego wroga aniżeli sprzymierzeńca, który, gdy przyjdzie okazja, wbije nóż w plecy. T. Kwiatkowski, Panopticum.

Coś wchodzi jak nóż w masło zob. wejść 3.

Jak nożem uciął zob. uciąć 1.

Karta nóż zob. karta 3.

Sprawa stanęła na ostrzu noża zob. stanąć 4.